Pszczele kukułki – biologia i ekologia trzmielców

„Pszczela kukułka”

Pojęcie ‘pszczela kukuła’ (ang. cuckoo bee) używane jest w odniesieniu do wielu różnych linii pszczół, które rozwinęły pasożytnicze zachowanie lęgowe, polegające na składaniu jaj w gniazdach innych pszczół. Sztandarowym przykładem „pszczelich kukułek” są gatunki z podrodziny Nomadinae. Wszystkie znane gatunki z tej podrodziny charakteryzują się umieszczaniem swoich jaj w gniazdach żywiciela, których to larwa po zabiciu larwy żywiciela odżywia się zgromadzonym pyłkiem i nektarem.  
 

Ewolucja pasożytnictwa społecznego

U trzmieli możemy zaobserwować zjawisko przejmowania gniazda przez tzw. spóźnione matki, które ze względu na niekorzystne warunki środowiskowe, w których zimują, obudziły się znacznie później niż inne matki tego samego gatunku. W tym przypadku obudzone z długiego snu spóźnialskie królowe nie mają czasu na budowę gniazda. Dochodzi wtedy do przejmowania gniazd i walki pomiędzy matkami kończące się śmiercią matki założycielki lub intruza. Zdarzają się również przypadki przejmowania gniazda innego gatunku trzmiela. W sytuacjach, gdy intruz zwycięża, kolonią opiekują się robotnice należące do dwóch różnych gatunków. 
Stałe pasożytnictwo społeczne (inkwilizm) stwierdzono u jednego gatunku trzmiela występującego w arktycznej części Ameryki Północnej Bombus hyperboreus i omawianych w tym artykule trzmielcach. Trzmielce uznawane są za grupę monofiletyczną, to znaczy, że wywodzą się od jednego wspólnego przodka. Na świecie znanych jest 28 gatunków, głównie występujących w Europie i Ameryce Północnej. W Polsce występuje 9 gatunków z tego podrodzaju. 

Najprawdopodobniej przodek trzmielca porzucił społeczny tryb życia na rzecz przejmowania gniazd innych osobników tego samego bądź innego gatunku, co doprowadziło na drodze ewolucji do wykształcenia się odpowiednich cech fizycznych umożliwiających skuteczne przejmowanie gniazda. Przejmowanie innych w pełni rozwiniętych gniazd przez przodka trzmielca skutkowało wyższym prawdopodobieństwem sukcesu reprodukcyjnego niż w przypadku budowy własnego gniazda. Poczynając od obserwacji zjawiska przejmowania gniazd przez trzmiele, kończąc na wyspecjalizowanych trzmielcach, prawdopodobna droga ewolucji stałego pasożytnictwa społecznego przedstawia się następująco:

1. Przejmowanie gniazda własnego gatunku lub gatunku pokrewnego. Pasożyt produkuje własne robotnice w celu wychowywania własnego potomstwa. Pasożyt zbiera pyłek oraz karmi potomstwo.
2. Gniazdo jest przejmowane przez pasożyta w celu produkcji płodnego potomstwa, jednakże możliwa jest też produkcja kast robotnic. Pasożyt zachowuje potencjał zbierania pyłku oraz karmienia potomstwa.
3. Przejmowanie gniazda przez gatunek, który nie jest w stanie stworzyć kasty robotników. Wychowując swoje potomstwo, pasożyt polega wyłącznie na pracy...