Nauka jako proces i jako produkt – ćwiczenie z tajemniczymi puszkami

Ale na czym ona polega? Co to jest nauka? Jakie są czynności, które wykonują naukowcy w czasie swojej pracy? Filozofowie i metodolodzy nauki od dawna się na tym zastawiają i próbują dociec istoty poznania naukowego. Teoretycznie na uniwersytetach uczymy metody naukowej, niezależnie od dyscypliny. Jednakże czasem zapominamy, że najważniejszym przyrządem badawczym jest mózg człowieka. Specjalistyczna aparatura jest tylko pomocnym narzędziem.

W praktyce szkolnej dość często spotykamy się z pytaniami uczniów: „Dlaczego w jednej książce jest napisane tak, a w innej inaczej? To jaka jest w końcu prawda i czego się uczyć?”. Ze złożonością i różnorodnością faktów naukowych spotykamy się więc na co dzień. I na co dzień mamy trudności ze zrozumieniem tej różnorodności. Skąd się biorą fakty naukowe oraz teorie i dlaczego ciągle się zmieniają? I jeszcze jeden dylemat współczesnego człowieka zaglądającego do księgarni czy przepastnego Internetu: jak odróżnić naukę od paranauki czy najróżniejszych teorii spiskowych i pseudonaukowych? 

Rozróżnijmy na początku naukę jako produkt i jako proces. Nauka jako produkt to gotowe fakty i teorie podane w podręczniku. Uczenie się w tradycyjnej szkole to przede wszystkim przyswajanie produktu naukowego. Nauka jako proces to dochodzenie do tych faktów, ustaleń, teorii. Tym zajmują się zazwyczaj naukowcy. Zrozumienie, na czym polega proces dochodzenia do faktów naukowych, jest szczególnie ważne w wieku XXI także na każdym poziomie edukacji. Pozwoli zrozumieć zarówno różnorodność i niejednakowość faktów naukowych znajdujących się w podręcznikach i czasopismach, jak i to, skąd się biorą różnice w interpretacji zjawisk, nie tylko w kontekście historycznym. Umiejętność ta wiąże się z logicznym i krytycznym myśleniem przydatnym każdemu człowiekowi w życiu codziennym. Na przykład z koniecznością weryfikacji informacji docierających z różnorodnych źródeł, jak i odróżnienia informacji prawdziwych od fałszywych (fake news).

Nauczyciel ciągle staje przed wyzwaniem, jak pokazać, czym jest i na czym polega nauka (wiedza naukowa). Każdy z nauczycieli przeszedł kształcenie na poziomie wyższym, zatem uczestniczył w pisaniu przynajmniej jednej pracy naukowej o charakterze raportu (praca licencjacka, inżynierska, magisterska). Uczestniczyliśmy, ale czy w pełni rozumiemy, skoro sami naukowcy mają problem z przejrzystym i prostym zdefiniowaniem nauki? W praktyce szkolnej skupiamy się na metodach podających, na przekazywaniu produktu naukowego, zaniedbując pokazywanie procesu (procesu naukowego, czyli tego, jak powstają fakty i teorie naukowe). 

Poznawanie i odkrywanie jest właściwe każdemu człowiekowi. Procesowi odkrywania towarzyszą emocje: najpierw emocje związane z ciekawością, potem związane z satysfakcją odkrycia, zrozumienia, uporządkowania wiedzy. Są niezwykle ważne w edukacji, bo wzmacniają motywację do pracy i wysiłku. Z emocjami uczenie się staje się przyjemną przygodą. Proponowany scenariusz lekcji jest edukacyjną zabawą w odgadywanie tego, co jest w puszce, bez jej otwierania. Przy okazji obserwując siebie samego w tym procesie. Edukacja przez działanie i samoobserwację.

Pomysł na prezentowane zajęcia z puszkami zaczerpnąłem z warsztatów przeprowadzonych w Centrum Nauki Kopernik. Główna idea tych zajęć bardzo mi się spodobała, jednak czułem pewien niedosyt (dostrzegłem pewne błędy w kreowanym obrazie nauki i pracy naukowców). Zachowując główny schemat zajęć, znacząco je zmodyfikowałem i rozbudowałem. W niżej przedstawionej formie...