Ząb zębowi nierówny – o różnorodności uzębienia kręgowców

Na całość układu trawiennego składają się narządy, takie jak wątroba czy trzustka, oraz, rozpoczynający się jamą gębową, a kończący odbytem, przewód pokarmowy. Jednymi z pierwszych struktur, które napotyka pobierany pokarm, są charakteryzujące się znaczną różnorodnością zęby. Ich budowa, kształt i liczba jest specyficzna niemal dla każdego gatunku. Odpowiadają one za odcinanie kęsów, właściwe rozcieranie pokarmu, często służą także jako narzędzia obrony bądź ataku, a jednak to wciąż tylko początek szerokiego wachlarza ich rozmaitych funkcji. 

Właściwości uzębienia

Połączenia
Zęby poszczególnych gromad zwierząt kręgowych różni, między innymi, sposób w jaki łączą się z innymi strukturami jamy ustnej. Cechujące wszystkie ssaki oraz krokodyle, solidne umocowanie zębów w zębodołach szczęk i żuchwy nosi nazwę tekodontyzmu. Dokładnym przeciwieństwem takiego osadzenia jest akrodontyzm, charakterystyczny dla ryb i płazów. Polega on na stosunkowo luźnym umieszczeniu zębów na szczycie krawędzi kostnej. Poza krokodylami, gady posiadają uzębienie pleurodontyczne, zrośnięte z wewnętrzną powierzchnią kości. Co ciekawe, zęby ryb, płazów i gadów mogą występować nie tylko w szczęce i żuchwie, lecz także na kościach czaszki, np. podniebiennych lub lemieszach.

Pokolenia
Mimo silnego połączenia ssaczych zębów z kośćmi, uzębienie mleczne, charakterystyczne dla tej gromady, z czasem jest usuwane, a na jego miejscu pojawia się uzębienie stałe. Zjawisko dwupokoleniowości, dotyczące większości siekaczy, kłów i przedtrzonowców, nosi nazwę difiodontyzmu. Jednopokoleniowe, monofiodontyczne są trzonowce, które występują jedynie w uzębieniu stałym. Zazwyczaj zęby ryb, płazów i gadów nie są tak trwałe. Wielokrotnie ulegają wymianie, co nosi nazwę polifiodontyzmu. U niektórych ryb liczba generacji zębów może przekraczać nawet setkę.

Różne czy takie same?
Cechą charakterystyczną większości ssaków jest heterodontyzm, czyli zróżnicowanie zębów na dłutowate siekacze, ostre kły oraz płaskie przedtrzonowce i trzonowce. Jego przeciwnością jest homodontyzm, który najczęściej występuje u ryb, płazów i gadów, a wtórnie, pojawił się np. u delfinów. Istnieją jednak gatunki ssaków zupełnie pozbawione zębów. Należą do nich m.in. mrówkojady, pangoliny, łuskowce i kolczatki. U młodych dziobaków można zauważyć uwstecznione zęby, które wypadają przed osiągnięciem przez zwierzę dojrzałości płciowej. Na ich miejscu pojawiają się twarde rogowe płytki.

Rybie zęby

Zęby ryb mają kształt stożkowaty, a ich krawędzie są ostre lub tępe, w zależności od spożywanego pokarmu. U niektórych gatunków, zęby są umocowane w taki sposób, że ich „wolna” część może pochylać się ku tyłowi, co ułatwia przytrzymanie dużej zdobyczy. Jednak nie wszystkie gatunki są tak hojnie obdarzone przez naturę. Na próżno szukać zębów w jamie ustnej np. karpia czy amura. Można u nich natomiast, odnaleźć kostne twory osadzone na piątym łuku skrzelowym, nazywane zębami gardzielowymi. Różnice w ich budowie są podstawą systematyki tych zwierząt. Z kolei ryby dwudyszne, odżywiające się nieruchliwym pokarmem, posiadają na podniebieniu i żuchwie wielkie płyty, powstałe ze zrośnięcia zawiązków zębów. Twory te nie ulegają wymianie, lecz narastają w miarę zużycia. 

Płazy

Zęby płazów nie spełniają typowej funkcji rozdrabniania pokarmu. Jest on połykany w całości, przy ud...