„Polowanie na naturę” czyli od bezpośredniej obserwacji zwierząt po skrzynki problemowe

Szeroki wachlarz współcześnie stosowanych metod badania behawioru i zdolności zwierząt oraz istnienie różnych podejść i szkół pozwoliły na efektywne studiowanie tych procesów (Houck i Drickamer, 1996). Opracowane metody pozwalają badać zwierzęta o różnych rozmiarach ciała, zamieszkujące różnorodne, często trudne do eksploracji środowiska, np. wysokie góry, głębiny morskie lub podziemne korytarze. Metody te umożliwiają osiągnięcie odmiennych celów często wykraczających poza samo poznanie zachowań zwierząt. Wiedza pozyskana dzięki tym badaniom pozwala lepiej poznać psychikę zwierząt oraz pośrednio człowieka, wykorzystywana jest także w ochronie zagrożonych gatunków. 

Najstarszą, do dziś stosowaną metodą badania behawioru jest bezpośrednia obserwacja. Metoda ta pozwala rejestrować różne przejawy zachowania zwierząt: trwające przez dłuższy czas stany (np. sen, zbieranie pokarmu) oraz chwilowe zdarzenia (np. atak, znakowanie zapachem). Istnieje wiele technik zbierania danych podczas prowadzenia bezpośrednich obserwacji. ­Pozwalają one na wybranie najbardziej odpowiedniej metody w zależności od typu danych, które mają być zbierane (stany czy zdarzenia), a także liczby zwierząt, których zachowanie ma być jednocześnie rejestrowane. Przykładem może być metoda zbierania danych socjometrycznych, czyli stosunków pomiędzy osobnikami (­Sociometric Matrix Completion), ­podczas której badacz obserwuje wybrane pary, rejestrując zdarzenia, np. reakcje niekorzystne dla jednego lub obu osobników. Inną często stosowaną metodą jest metoda obserwacji osobnika centralnego (Focal-Animal Sampling), gdzie badacz skupia się na wybranym osobniku, dla którego notowane są zarówno sekwencja, jak i czas trwania kolejnych stanów i zdarzeń zwykle o tej samej porze dnia (Altmann, 1974). Bezpośrednia obserwacja ma wiele zalet: 

• nie wymaga skomplikowanego i bardzo drogiego sprzętu, 
• pozwala zaobserwować szeroki zakres zmian zachodzących w środowisku, wywołujących określone zachowania lub wpływających na ich modyfikację, których to zmian nie zarejestrują urządzenia (np. pojawienie się ptaka drapieżnego), 
• może być zastosowana zarówno do pojedynczego osobnika, jak i do grupy zwierząt (grupy rodzinnej, stada, kolonii). 

Metoda bezpośredniej obserwacji ma również pewne wady i ograniczenia. Należą do nich: 

• niemożność obserwacji zwierząt małych i prowadzących skryty tryb życia (fot. 2), 
• efekt obserwatora, czyli występowanie pewnych oczekiwań u obserwatora co do zachowania się zwierząt (np. oczekiwanie większej agresywności u samców niż u samic), 
• ingerencja obserwatora prowadząca do zmian w zachowaniu się zwierząt. 

Przykładem takiej ingerencji mogą być badania amerykańskiej zoolog Dian Fossey studiującej zachowania goryli górskich (Gorilla beringei beringei Matschie, 1914) (Rimmer, 201)]. Dzięki znajomości podstawowych relacji socjalnych występujących w stadzie oraz znajomości dźwięków wydawanych przez goryle oraz języka ciała badaczka była w stanie obserwować ich życie z bliska, ponieważ została przez goryle zaakceptowana (Fossey, 1983). Rimmer (2013) poddał w wątpliwość wyniki jej badań, wskazując na zakłócanie prawidłowych zachow...